Buurtmaken vanuit mensenrechten

Eind 2023 publiceerde een groep Nederlandse en Belgische onderzoekers en docenten een boek onder de naam Sociaal werk als mensenrechtenberoep. Het boek geeft sociaal werkers (en buurtmakers) handvatten om mensonwaardige en onrechtvaardige situaties om te buigen in samenwerking met anderen.

Mensenrechten als kompas

Mensenrechten kunnen richting geven aan jouw handelen als buurtmaker. Neem bijvoorbeeld bestaanszekerheid. Dat recht gaat over een toereikende levensstandaard, voldoende voorspelbaar inkomen, een woning, toegang tot onderwijs en zorg. Dit biedt iedereen de mogelijkheid tot een menswaardig bestaan, ook wanneer iemand zelf (tijdelijk) niet in zijn of haar levensonderhoud kan voorzien.

Maar hoe werkt dat dan in de praktijk, hoe vul je zo’n recht dan in als buurtmaker? Op buurtniveau worden rechten geclaimd met voorzieningen, regelingen en burenhulp. Zo dragen de buurtmakers van De Geus bij aan de realisatie van het bestaansrecht door Hilversummers te helpen bij het aanvragen van toeslagen, door hen te informeren en te ondersteunen. Zo dragen ze bij aan gelijke toegang tot voorzieningen.

Vijf bouwstenen voor actie

Opkomen voor rechten kan op verschillende manieren. Het boek beschrijft 5 bouwstenen als handelingskader voor de praktijk. Die staan niet los van elkaar, maar hebben wel een eigen focus. Door bewust te kiezen voor zo’n bouwsteen en je acties daarop af te stemmen geef je richting aan je handelen.

Politiserend handelen

De eerste bouwsteen gaat over politiserend handelen. Het aankaarten van onrechtvaardigheid en het ter discussie stellen van machtsstructuren die dit in de hand werken. Buurtmaker Reynuck vroeg samen met een groep bewoners aandacht voor de slechte staat van woningen in een ‘vergeten’ buurt, waarna het onderwerp van gesprek werd in de gemeenteraad. Met politiserend werken worden verhalen uit de schaduw in het lichte gezet. Dat begint bij het samenbrengen van individuele verhalen van onrecht. Zo wordt een persoonlijk probleem publiek.

Systeemwereld gericht handelen

De bouwsteen systeemwereldgericht handelen is gericht op het veranderen van het ‘systeem’. Een belangrijke vraag daarbij is: past dat wat we organiseren aan hulpbronnen wel bij wat mensen nodig hebben? Het boek beschrijft 7 B’s, die als toetssteen werken om aanbod te evalueren. Door de bruikbaarheid te evalueren kom je erachter of hulpbronnen wel aansluiten bij noden van mensen. Een andere B is van betaalbaarheid. Dit gaat ook over de psychologische kostprijs. Draagt de hulpbron er voldoende aan bij om schaamte te overkomen? Met de 7 B’s kun je obstakels en mismatches opsporen.

Leefwereldgericht handelen

De bouwsteen leefwereld gericht handelen sluit daarop aan. In hoeverre houd je als buurtmaker rekening met de levenservaringen van buurtgenoten? Dit gaat onder andere over cultuursensitiviteit. Maar ook over begrip van leven in armoede en welke gevolgen dat heeft.

Het boek beschrijft de leefwereld als een ‘soep vol persoonlijke geschiedenis. Kennis en begrip van de soepingrediënten helpen je aan te sluiten bij de persoon en iemands waardigheid te respecteren.’ Kwartiermaken is een goed voorbeeld van leefwereldgericht werken.

Participatief handelen

De bouwsteen participatief handelen beschrijft 6 basisprincipes participatieprocessen, waaronder ‘een open of onverwacht einde mag’. Ook weerstand is een vorm van participatie. Mensen hebben het recht om mee te praten over wat hen aangaat. Daarom organiseren gemeenten participatieprocessen. Maar dat gaat niet altijd goed, zo lezen we in dit praktijkverhaal van Mathilde.

Het boek maakt onderscheid tussen een principiële invulling van participatie en een instrumentele invulling daarvan. Bij het laatste gaat het bijvoorbeeld om het verwerven van steun voor reeds gemaakte plannen. De richting is dan al grotendeels bepaald. Buurtmakers zoals Mathilde en Neo helpen erop toe te zien dat gemeenten niet (te veel) naar de instrumentele kant van participatie neigen en werkelijk ruimte maken voor gelijke inbreng. Participatieprocessen zijn hobbelig. Volgens Neo moet je in gesprek blijven, ook wanneer emoties hoog oplopen.

Ontgrenzend handelen

Ontgrenzend handelen is de laatste bouwsteen. Dit hangt nauw samen met het systeem waarin hulpbronnen verkokeren. Verkokering is een typisch systeemprobleem, waarin noden van mensen losgekoppeld worden. Ook tussen wijken bestaan grenzen. Als je ondersteuning nodig hebt kun je naar het wijkteam in jouw buurt, niet naar die aan de andere kant van de stad. Een mooi voorbeeld van buurtmakers die ontgrenzend handelen zijn de buurtmakers van Wijkcentrum De Geus. Ook als je niet in Hilversum woont kun je langskomen voor advies over huurrechten of toeslagen.

‘Buurtmakers werken stap voor stap werken aan een rechtvaardige en menswaardige wereld’

Buurtmaken vanuit mensenrechten geeft fundament aan acties. Rechten kunnen daarbij dienen als wegwijzer, of, wanneer dat nodig is, als voet tussen de deur. Buurtmakers werken stap voor stap werken aan een rechtvaardige en menswaardige wereld, waarin iedereen mee kan doen. Hoe die wereld op buurtniveau vorm krijgt wordt mede bepaald door buurtmakers.