Transities doorkruisen: lessen uit de energietransitie voor kansrijke wijken

“Schrik niet van de ‘chaotische’ periode van transities, maar onderneem juist dan actie om het anders en beter te doen.” Dat is wat professor Anke van Hal meegeeft aan iedereen. Ook aan mensen die zich bezighouden met een integrale wijkaanpak in kwetsbare wijken. “En houd daarbij veel rekening met menselijk gedrag; dat is de derde succesfactor van de energietransitie in de bestaande woonomgeving.” 

In regio’s, wijken en buurten zijn momenteel verschillende transities gaande. Er moeten meer woningen komen, de leefbaarheid staat onder druk, woningen moeten van het gas af en gezondheidsrisico’s nemen toe. “Transities kenmerken zich door een periode van chaos”, stelt Anke van Hal: “Dat is de lastige periode in het midden, waarin het oude systeem niet meer werkt en het nieuwe systeem nog niet goed functioneert”.

Vanuit haar achtergrond als bouwkundige hield Anke van Hal zich veel bezig met de energietransitie in bestaande wijken en de rol van bewoners daarbij. Vanuit die achtergrond startte ze samen met Platform31 het programma Verduurzaming van Kwetsbare Wijken, waarin wordt onderzocht hoe de energietransitie als hefboom kan dienen om de leefbaarheid in kwetsbare wijken te verbeteren. De kennis die daarin wordt opgedaan, deelt Anke graag met de twintig gebieden van het Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid (NPLV) en andere gemeenten die werken aan een algehele wijkverbetering.

De NPLV-gebieden staan aan het begin van een transitie van kwetsbare naar kansrijke wijken. Dat vraagt om een andere aanpak; een andere manier van samenwerking tussen instanties en bewoners. Op basis van haar ervaringen en onderzoeken vertelt Van Hal hoe wijkprofessionals deze ‘chaotische’ middenperiode van transities kunnen doorkruisen.

Foto: Alex Schröder

Een transitie is geen georganiseerde reis, maar een trektocht

Transities verlopen niet in een rechte, vooruitgaande lijn. Dat komt doordat er in transities nog veel geleerd moet worden, waardoor de resultaten in het begin vrijwel onzichtbaar zijn. Wanneer er voldoende kennis is opgedaan, gaan de ontwikkelingen hard en ontstaat er een steile lijn omhoog.

In de energietransitie zijn de vooraf vastgestelde plannen vaak lineair opgezet met vastgestelde beslismomenten, tussentijdse deadlines en einddoelen. Maar als het einddoel in de gaten wordt gehouden (minder fossiele energie) in plaats van de deadlines, komt er een heel ander proces uit.

Als een transitieproces wordt benaderd als onrealistische rechte lijn omhoog, zijn de teleurstellingen al gauw groot, omdat er in het begin nooit zoveel gebeurt als wordt gedacht. “Zie het als een trektocht in plaats van een georganiseerde reis. Het einddoel is duidelijk, maar er zijn altijd tegenvallers en onverwachtse gebeurtenissen waardoor je nieuwe wegen moet zoeken, soms weer achteruitgaat, maar tegelijkertijd veel leert”, betoogt Van Hal.

“Je kunt de periode van chaos niet overslaan, we moeten er doorheen” – Anke van Hal

Begin met de bewoners

Nog vaak ontwikkelen gemeenten eerst plannen voor het aardasvrij maken van een wijk en nemen pas daarna, met die plannen in de hand, contact op met bewoners. Volgens Van Hal is een heel andere route nodig. Door bij bewoners te beginnen, haal je namelijk kennis en ervaring op die nodig is voor het maken en uitvoeren van plannen. Je hebt het bewonersperspectief simpelweg nodig om te weten of een plan wel of niet kan slagen.

Om het belang van bewonersbetrokkenheid en menselijk gedrag in de energietransitie in de bestaande woonomgeving te benadrukken, heeft van Hal samen met een groep experts de term ‘De Derde Succesfactor’ bedacht. De derde, want geld en techniek worden als de eerste en tweede succesfactor van de energietransitie gezien en nooit overgeslagen. “Ook bij de transitie naar kansrijke wijken is bewonersbetrokkenheid een onmisbare succesfactor. Juist daar is het gebrek aan vertrouwen extra groot”. In tijden van transities moet de samenwerking met bewoners écht anders dan we gewend zijn. Vooral in kwetsbare wijken.

Vier waarden die mensen drijven

De derde succesfactor gaat over menselijk gedrag. Van Hal en haar mede-onderzoekers baseren zich daarom op gedragswetenschappelijk onderzoek. Er zijn vier soorten waarden die mensen drijven en die bepalen hoe mensen reageren op duurzaamheidsmaatregelen. Dit zijn egoïstische, hedonistische, altruïstische en biospherische waarden (zie figuur 2).

Figuur 2. De vier waarden. Bron: Van Hal op basis van Steg (2016)

De vier waarden zijn onder te verdelen in twee groepen. Egoïstische en hedonistische waarden richten zich op het korte termijn eigenbelang, terwijl altruïstische en biospherische waarden zich op het lange termijn maatschappelijk belang richten. Veel mensen die duurzaamheid nastreven, roepen andere mensen op om over hun korte termijn eigenbelang heen te stappen en zich alleen op het lange termijn maatschappelijk belang te richten.

Maar dat is in de praktijk heel lastig. Iedereen heeft immers deze vier waarden, maar de prioriteit die mensen ze toekennen, verschilt. Deze prioriteiten komen vaak voort uit iemands jeugd en zijn daarom moeilijk te veranderen. Het korte termijn eigenbelang krijgt bovendien vaak de hoogste prioriteit waardoor, wanneer ervaren wordt dat duurzaamheidsmaatregelen hier tegenin gaan, veel weerstand ontstaat.

De achterliggende belangen ontdekken

Hoe kan die weerstand worden voorkomen? “Door het eigenbelang en het maatschappelijk belang te laten samenvallen”, stelt van Hal. Zij noemt dit de fusie van belangenstrategie. Deze strategie is gebaseerd op onderhandelingstheorieën van Harvard en gaat ervan uit dat achter elk standpunt (het wat) een belang ligt (het waarom). “Gesprekken gaan vaak over de standpunten, maar als je belangen als uitgangspunt neemt kun je tot heel andere maatregelen komen dan mensen op voorhand voor ogen hadden”.

De fusie van belangenstrategie kent drie stappen:

1. Inventariseer de belangen van alle betrokkenen bij een duurzaamheidsproject

Van Hal: “Beperk je daarbij niet tot duurzaamheidsthema’s maar doe dat in de breedste zin. Vraag bijvoorbeeld ‘waar droom je van’ en ‘waar lig jij ’s avonds wakker van?’”.

2. Ontwikkel duurzaamheidsmaatregelen die de belangen van betrokkenen behartigt

Gebruik hiervoor een brede definitie van duurzaamheid; hoe breder de definitie, hoe meer maatregelen er beschikbaar zijn. Van Hal: “Met de Sustainable Development Goals heb je een heel breed palet.”

3. Zorg voor de financiering van de gekozen duurzaamheidsmaatregelen

Van Hal: “Als gevolg van de twee eerste stappen is een verlangen naar de duurzaamheidsmaatregelen ontstaan. Doordat men het echt wil, worden mensen meestal creatief in het vinden van manieren om het te kunnen betalen.

Openstaan voor elkaars ervaringen

Van Hal gelooft dat ervaringen die elders zijn opgedaan, helpen om een eigen aanpak vorm te geven. “Zeker als je de écht grote veranderingen wilt realiseren, zoals de energietransitie of het werken aan de toekomst van een wijk, zul je van elkaar moeten leren”, aldus van Hal.

Het not-invented-here-syndroom is daarom volgens haar misschien wel de grootste belemmering voor transities. “Het heet ook wel ‘het tandenborstelprobleem’ want iedereen heeft een tandenborstel nodig, maar wil nooit die van een ander gebruiken. In transities belemmert dit probleem innovaties en slurpt het tijd en energie, omdat het wiel vaak opnieuw wordt uitgevonden.”

Door open te staan voor elkaars ideeën en opgedane ervaringen onderling uit te wisselen, leren mensen van elkaar. Ook dit versnelt de overbrugging van de chaotische periode in een transitie.