Samenleven in diversiteit: de kracht van de openbare ruimte

De sleutel tot goed samenleven ligt in de publieke ruimte: daar waar het contact tussen mensen plaatsvindt. Nederland wordt steeds diverser en dat maakt samenleven complexer. Door gebruik te maken van kennis en gewoontes van de diverse gebruikers kunnen we onze invloed op leefbare en veilige buurten vergroten.

Samenleven complexer door diversiteit

De diversiteit in Nederland, in het bijzonder in de grote steden, neemt toe. De verwachting is dat die ‘superdiversiteit’ de komende decennia zal doorzetten. Hierbij is de toename van verschillende culturele achtergronden een belangrijk gegeven. Daarnaast zijn er groepen nieuwkomers die zich voor korte tijd vestigen en zich minder binden aan de buurt. Wat betekent dat voor het gevoel van ‘thuis’ dat mensen in hun wijk ervaren? En voor de manier waarop we de publieke ruimte inrichten?

Onderzoek van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) toont aan dat in buurten met veel diversiteit de sociale cohesie, het gevoel van thuis en veiligheid in de buurt, afneemt. Hoewel andere factoren ook van invloed zijn, is een oorzakelijk verband tussen etnische diversiteit en afname in sociale samenhang wel aannemelijk te maken. Vooral mensen met hun wortels in de wijk kennen steeds minder mensen in de wijk en zien de voorzieningen in de wijk verdwijnen of veranderen. Het schrikbeeld dat geschetst wordt is versplintering: mensen trekken zich terug bij hun eigen groep, hun eigen identiteit en er blijft weinig over dat ons dan nog aan elkaar bindt. Dit vormt een bedreiging voor goed samenleven.

Licht contact

Sociale cohesie in een buurt is gestoeld op verschillende bindingen die mensen met elkaar aangaan. De socioloog Putnam identificeerde bonding (hechte bindingen tussen mensen met dezelfde overtuigingen en achtergronden) en bridging (zwakkere bindingen die je vaak met nieuw sociaal kapitaal in contact brengen) als kenmerken van informele netwerken. In een veranderende wereld met sterk toegenomen diversiteit nemen deze van oudsher vanzelfsprekende vormen van contact in een buurt af en worden lichte, herhaalde contacten des te belangrijker.

Sociologisch onderzoek toont aan dat licht en vluchtig contact belangrijk is voor het thuisgevoel in de buurt. Dit contact vindt plaats onder passanten op straat, bij de bushalte, zittend op een bankje bij de speeltuin, wachtend in de rij bij de slager of vanuit de ooghoek aan de koffietafel in de bieb. We spreken over publieke familiariteit: je kent elkaar niet, maar er is wel herkenning. Bij het opbouwen van vertrouwdheid met de ander kan het begrip voor deze ander groeien. Licht contact met elkaar kan daarmee positief bijdragen aan de ervaren leefbaarheid en veiligheid en het tegengaan van vervreemding en polarisatie. Lichte ontmoeting en vertrouwdheid met het onbekende helpen in het voorkomen van schildpadgedrag: de reactie van mensen om zich terug te trekken in hun eigen bubbel.

De openbare ruimte als sleutel

De openbare ruimte is de ruimte die als lijm van losse huishoudens een buurt vormt. Het schept de condities voor zowel publieke familiariteit als intensiever contact. Hier liggen de kansen om in sociale structuren, leefbaarheid en veiligheid te investeren, maar tegelijk ligt hier het risico om de grip op goed samenleven te verliezen.

Er is veel kennis vanuit het sociale domein beschikbaar over diversiteit en samenleven. Uiteindelijk moet dit landen in de (herinrichting van) de leefomgeving: de professional in het fysieke domein moet ermee aan de slag.

Beleving van de leefomgeving

Wie aan de slag gaat met leefbaarheid in de buurt kan niet om de beleving van bewoners heen. De huidige aandacht die het onderwerp participatie in media en beleid krijgt, weerspiegelt dit. Begrip van de beleving, gebruiken en behoeftes van bewoners is belangrijk om aan te sluiten bij ‘wat werkt’ in de buurt. Samenwerking met professionals in het sociale domein is een belangrijke succesfactor in de fysieke herinrichting in diverse wijken. De uitdaging zit in het vergaren van deze kennis en het landen daarvan binnen de fysieke planvorming.

Bewoners kunnen op verschillende manieren betrokken zijn bij ontwikkelingen in hun buurt, uiteenlopend van georganiseerd en actief participerend tot onzichtbaar op de achtergrond. In discussies rondom bewonersbetrokkenheid horen we echter toch vaak hoe er toch ‘voor bewoners’ wordt gedacht in plaats van ‘met bewoners’.

Goed werkende participatie is meer een proces van aansluiten bij lokale kennis en structuren dan de bewoner naar de (systeem)wereld van de professional toe te laten komen. Het fysieke domein kan daarbij leunen op professionals uit het sociaal domein en gebruikmaken van de lokale kennis die er al is. Zo kunnen ook de beleving, gebruiken en behoeftes van de minder zichtbare en vocale bewoners vollediger in beeld gebracht worden.

Bewoners zelf kunnen daar een belangrijke bijdrage aan leveren. In het bijzonder in wijken met een hoog aandeel bewoners met afstand tot formele structuren zijn sleutelpersonen en andere betrokkenen met een vertrouwensband met bewoners van grote betekenis. Aanvullend daarop kan het verzamelen van verhalen uit de buurt helpen. Kennis van bewoners, zorgprofessionals of een antropoloog kan zo prima aangevuld worden met buurtkennis van de kapper, de fysiotherapeut, snackbarpersoneel en basisschoolleraren.

Bewust van verschil

Nederland kent een sterke ontwerptraditie. De ontwerpdiscipline is uniek in dat ze complexe, uiteenlopende en tegenstrijdige wensen en belangen kan verenigen in een goed functionerende en aantrekkelijke woonomgeving. Onze steden worden echter ingericht door professionals die de diversiteit in het land niet weerspiegelen. Een grote groep eindgebruikers is niet vertegenwoordigd in de ontwikkel- en besliskant. Als beleidsmaker en ontwikkelaar ontwikkel je vaak plekken waar je zelf niet woont of ooit komt. De valkuil is daarbij vanuit eigen ervaring en inzicht in te vullen wat voor een ander werkt.

Culturele gewoontes en waarden spelen een niet te onderschatten rol in de beleving en het gebruik van de leefomgeving. Waar groepjes ‘hangouderen’ met Ghanese of Surinaamse roots in Amsterdam Zuidoost als ongemakkelijk ervaren worden, vinden we groepjes ‘hangouderen’ in Zuid-Frankrijk vooral gezellig. Het probleem is hier niet dat een groep oude mannen bij elkaar staat. Het verschil is de onbekendheid met een andere cultuur.

Bij fysieke herinrichting moet men zich constant bewust zijn van verschillen. Lyongo Juliana stelt dat we nog steeds te veel gericht zijn op de standaard van oudsher, het autochtone witte gezin met twee kinderen, terwijl dit niet meer aansluit bij de leefwereld van vandaag. Maurice Crul, socioloog aan de VU, laat in zijn onderzoek ‘Becoming a minority’ zien dat het juist de witte groep is die over de minste tools beschikt om contact te maken met iemand die anders is. Groepen ‘anderen’ zelf lijken minder moeite te hebben met elkaars onderlinge verscheidenheid.

Sturing op samenstelling in de buurt is binnen herstructureringsopgaven terugkerend onderwerp van gesprek. Veel minder groots en omstreden is de focus op het faciliteren van het benodigde contact tussen buurtbewoners en directe buren.

Aandachtspunten bij herinrichting

Uit gedeelde inzichten van sprekers (zie kader) en kennis en inzichten vanuit Platform31 brengen we hieronder een aantal aandachtspunten samen:

• De vorm van contact die je wilt faciliteren in de woonomgeving heeft invloed op ontwerpkeuzes. Er bestaan verschillende vormen van verbinding tussen bewoners in de publieke ruimte: van sterk tot zwak of los. Wat is de doelstelling en in samenspraak met wie wordt dit bepaald? Streef je naar vermindering van polarisatie en vervreemding of streef je naar sterke sociale cohesie in buurtgemeenschappen?
• Investeer in contact en herkenning: wat niet meer vreemd is, is minder eng. Publieke ruimtes spelen daarbij een belangrijke rol: zowel ‘indoor’ voorzieningen, maar nadrukkelijk ook de publieke buitenruimte.
• Maak ruimte voor verschil – letterlijk een beetje ruimte inbouwen (bijvoorbeeld een bredere stoep in een druk belopen gebied) helpt om je prettiger en veiliger te voelen in de nabijheid van ‘vreemden’.
• Inrichten van de openbare ruimte is maatwerk.
• Laat ruimte voor verandering in de tijd en inbreng van bewoners.
• Ontwerp herinrichtingsplannen voor iederéén. Bewonerssamenstelling verandert voortdurend; een ontwerp voor een diverse buurt richt zich nooit op een exclusieve groep. Waak voor stereotypering en richt je op een brede doelgroep en op variatie.
• Zorg dat je aansluit bij de eindgebruikers: waar voelen verschillende groepen bewoners zich thuis? Vind toegang tot lokale kennis via bestaande netwerken van bewoners en professionals in de buurt.
• Ga zorgvuldig om met participatie. Voorkom het sjoelbaksyndroom: laat mensen niet in de marge binnen de strakke lijnen van uitgedachte plannen meedenken, maar betrek bewoners vanaf het begin, stel de juiste vragen en wees duidelijk in de verwachtingen.
• De openbare ruimte staat onder druk door verscheidene fysiek gedreven transities en verdichting als gevolg van de woningbouwopgave. De uitdaging is om te midden van de tijdsdruk en ruimteclaims als gevolg van de fysieke opgaven gericht te blijven op een brede aanpak en aansluiting te zoeken bij sociale opgaves.

Het meten van succes van inclusiviteit en diversiteit in de fysieke leefomgeving

De toename van diversiteit vraagt om een hernieuwde manier van kijken naar inrichting van openbare ruimte. Een goede inrichting van deze ruimte, met specifieke aandacht voor contact tussen bewoners, lost sociale problemen niet op, maar kan wel ten goede bijdragen.

Bebouwde voorzieningen zoals de bibliotheek en de buurthuiskamer krijgen als publieke ruimte meer aandacht dan de openbare ruimte. De aandacht voor de openbare ruimte als verbinder van de buurt kan beter benut worden.

Er is nog veel kennis en praktijkervaring in kaart te brengen over de relatie tussen inrichting van de openbare ruimte en sociale samenhang, leefbaarheid en veiligheid. Een openbare ruimte die publieke familiariteit bevordert kan preventief een positieve invloed uitoefenen op de leefbaarheid en veiligheid in veranderende buurten.