Wijkrechtspraak: rechtspraak dichtbij bewoners

Wijkrechtspraak is een vernieuwende vorm van rechtspraak die de juridische wereld en het sociaal domein dichter bij elkaar en dichter bij de mensen brengt. Robine de Lange, president van de rechtbank Den Haag en landelijk voorzitter van de stuurgroep Wijkrechtspraak, vat het kernachtig samen. “Wijkrechtspraak is laagdrempelig en toegankelijk. Het zit in de wijk en de aanpak is oplossingsgericht.” Hoe werkt het in de praktijk? En wat betekent dit voor bewoners?

Wat is wijkrechtspraak?

De traditionele rechtspraak kan voor mensen ontoegankelijk en afstandelijk aanvoelen. Wijkrechtspraak doorbreekt deze barrière. Het is een vorm waarbij rechters dichter bij de mensen staan. Zaken worden behandeld in een wijkgebouw, midden in de gemeenschap, in een setting die minder formeel is dan een traditionele rechtbank.

De bijzondere setting van een wijkrechtspraak, Eindhoven. Alle betrokkenen, behalve de verdachte zelf, zijn aanwezig. Anders dan bij een gewone rechtszaak zitten bij een zaak van de wijkrechter alle betrokkenen aan een ovalen tafel en anders dan bij een gewone rechtszaak zijn hier—naast de rechter, de griffier, de Officier van Justitie, de verdachte en de advocaat—verschillende hulpverleners aanwezig.

“Met de wijkrechtspraak kan je verder kijken en tot duurzame oplossingen komen.”Robine de Lange

Het gaat hierbij om een breed scala aan zaken: van huurachterstanden tot burenruzies, van strafzaken tot leerplichtproblemen. De Lange: “We richten ons in het bijzonder op mensen met multiproblematiek. In de wijken waar we actief zijn, wonen veel mensen met complexe problemen. Daar hebben we dus bijzondere aandacht voor.” Voorwaarde is wel dat mensen er open voor moeten staan. “Ze hoeven het niet helemaal eens te zijn met de uitspraak, maar enige mate van inzicht in de eigen verantwoordelijkheid en de bereidheid om zelf ook aan de oplossing mee te werken is wel een voorwaarde.”

Belang voor kwetsbare wijken

De wijkrechtspraak richt zich onder andere op wijken die vallen onder het Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid (NPLV), waar sociale en juridische problemen niet zelden hand in hand gaan. “Wij zijn met wijkrechtspraak begonnen in Eindhoven, daarna kwam Rotterdam Zuid en later Amsterdam Venserpolder”, licht De Lange toe. “Met de komst van het Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid en het vorige regeerakkoord, ontstond de ruimte om wijkrechtspraak op meerdere plekken op te starten.”

De voordelen voor bewoners zijn groot. “Het is heel praktisch: het is dichtbij en het is minder stigmatiserend, want de mensen lopen een wijkgebouw binnen waar ook gewoon buurtactiviteiten plaatsvinden. En het is oplossingsgericht: het helpt mensen écht verder.” Wijkrechtspraak voorkomt dat juridische problemen zich opstapelen en uitgroeien tot schrijnende situaties.

Een concreet voorbeeld hiervan is de inzet van een schuldenfunctionaris. “Veel mensen met schulden weten de gemeentelijke schuldhulpverlening niet te vinden. Wij kunnen hen op de gang na de zitting direct in contact brengen met onze schuldenfunctionaris. Binnen twee weken kunnen ze dan een afspraak hebben bij de gemeente. Dat is een manier om ervoor te zorgen dat we voorkomen dat het nog erger wordt.”

Robine de Lange is president van de rechtbank Den Haag en landelijk voorzitter van de stuurgroep Wijkrechtspraak.

Een niet te onderschatten kracht van de wijkrechtspraak is het gezag van de rechter. “Het gezag van de rechter is groot. Als mensen eenmaal bij de rechter komen, of dat nou voor een schuld, een strafzaak of voor leerplicht is, dan is het menens”, vertelt De Lange. “En de combinatie van ‘nu is het menens’ en het gezag van de rechter maakt dat mensen soms even wakker geschud worden.” Tegelijkertijd biedt de uitspraak perspectief op een oplossing: het is niet vrijblijvend, maar je krijgt wel passende ondersteuning.

Uitdagingen en bedreigingen

Hoewel de wijkrechtspraak succesvol groeit, zijn er ook uitdagingen. Een daarvan is de afhankelijkheid van ketenpartners. “We kunnen pas echt beginnen als de lokale rechtbank, de burgemeester, de politiechef, de hoofdofficier en de deken van de Orde van Advocaten zeggen: ‘Dit gaan we doen.’ Daarna stellen we een tweede ring samen waarin de reclassering, de Raad voor de Kinderbescherming, het Zorg- en Veiligheidshuis, sociaal raadslieden en wijkteams een belangrijke rol vervullen.”

Deze partijen kennen ieder hun eigen jargon en werkwijzen, maar dat hoeft de samenwerking niet in de weg te zitten. “We gaan geen grote beleidsplannen schrijven, maar gaan concreet kijken: ‘Wat helpt in deze situatie?’ Door met elkaar dat gesprek aan te gaan en dezelfde doelen te hebben, bereiken we elkaar wel. Maar het is wel tijds- en arbeidsintensief voor ons allemaal”, benadrukt De Lange.

Daarnaast moet er voldoende zaakvolume zijn om efficiënt te kunnen werken. “Als ik een zitting heb in de wijkrechtbank, dan wil ik niet op en neer fietsen voor één zaak. We hebben een goed gevulde middag nodig.” Het aanbrengen van voldoende zaken is daarom een aandachtspunt. Toch ziet De Lange vooral kansen. “Mijn overtuiging is: de kosten liggen nu bij ons, maar het levert ook maatschappelijke baten op. Als het ons lukt om een oplossingsgerichte beslissing te geven, kost iemand uiteindelijk minder in het sociaal domein.”

Verdere verbindingen

“In sommige gevallen lukt het wijkagenten of woningcorporaties niet om een conflict tussen bewoners op te lossen, maar wij kunnen via de wijkrechtbank alsnog mensen naar buurtbemiddeling of mediation krijgen”, vertelt De Lange. Dit benadrukt de aanvullende rol van de rechter in complexe conflictsituaties. Buurtbemiddeling kan in dergelijke gevallen van grote waarde zijn.

En er zijn tal van andere partners die bij kunnen dragen aan de wijkrechtspraak. “We zoeken actief verbinding met wijkteams, sociaal raadslieden, buurtvaders en buurtmoeders. Dit is een proces dat jaren duurt. In Rotterdam, bijvoorbeeld, heeft het ook flink wat tijd gekost voordat het echt bekendheid kreeg.”

De inbreng van professionals kan van groot belang zijn. “Ik had laatst een zaak waarbij een jonge jongen werd bijgestaan door een coach van de gemeente. Die coach kreeg ook spreektijd op de zitting en dat heeft enorm geholpen. Hoe eerder iemand een vaste hulpverlener heeft die ons kan adviseren, hoe beter het is”, stelt De Lange.

De toekomst van wijkrechtspraak

De ambitie voor de toekomst is helder: wijkrechtspraak verder uitrollen binnen de bestaande en nieuwe wijken en zorgen voor structurele borging. “De uitdaging is om te blijven groeien, maar dat kan alleen als we dat samen met alle ketenpartners doen. Iedereen moet het willen.” Het mooie is dat er al veel voorwerk is gedaan: “Ga alsjeblieft geen tijd besteden aan het schrijven van grote, dikke beleidsplannen. We hebben een landelijk programma waaruit we faciliteren, zodat je lokaal direct aan de slag kunt. Natuurlijk moet je wel een plan van aanpak maken, maar je hoeft het lokaal niet helemaal uit te denken.”

“De uitdaging is om te blijven groeien, maar dat kan alleen als we dat samen met alle ketenpartners doen. Iedereen moet het willen.”Robine de Lange

Ook het versterken van de samenwerking met buurtinitiatieven is een speerpunt. De Lange benadrukt het belang van voortdurende dialoog en verbinding. “We organiseren inloopbijeenkomsten, flyeren in de wijk, en proberen steeds nieuwe groepen te betrekken. Dat kost tijd, maar de intentie is er en de behoefte ook.”

Tot slot

Wijkrechtspraak is veel méér dan rechtspreken op een andere locatie. Het is een innovatieve manier om rechtvaardigheid en sociale ondersteuning hand in hand te laten gaan, midden in de wijk. Door korte lijnen met ketenpartners en een focus op oplossingsgericht werken, biedt het mensen perspectief in situaties die anders zouden kunnen escaleren. De Lange is overtuigd van de maatschappelijke meerwaarde. “Wij vormen met de wijkrechtspraak een momentopname, maar als wij op dat moment het verschil kunnen maken en iemand de juiste richting kunnen wijzen, dan heeft wijkrechtspraak haar waarde bewezen.”