Meer en sterker verbinden is niet het enige antwoord op polarisatie

Als beginnend professional in het sociaal domein kom je al snel verschillende maatschappelijke vraagstukken tegen, zeker wanneer je kiest voor een functie als opbouwwerker. Dit deed Sjors van Vugt bij Partners in Welzijn (PIW), waar hij een jaar lang stage liep. De ene dag denkt hij mee over hoe een buurtcentrum de leefbaarheid in de wijk kan versterken, de andere dag hoort hij verhalen van bewoners die worstelen met het betrekken van de lokale jeugd bij hun activiteiten. Te midden van deze veelzijdige ervaringen trok één thema in het bijzonder zijn aandacht: polarisatie. In de laatste fase van zijn studie besloot hij om (afstudeer)onderzoek te doen naar dit thema.

Polarisatie lijkt in de samenleving toe te nemen en dit heeft grote gevolgen voor het sociaal domein. In dit onderzoek is polarisatie, in lijn met het Verwey-Jonker Instituut, gedefinieerd als de verscherping van tegenstellingen tussen groepen in de samenleving. Dit kan resulteren in spanningen en een toename van segregatie. Polarisatie is vervolgens op verschillende manieren te herkennen.

Verticale en horizontale polarisatie

Ten eerste kan een verschil worden gemaakt tussen verticale en horizontale polarisatie. Verticale polarisatie verwijst naar spanningen tussen de overheid en burgers, terwijl horizontale polarisatie zich richt op de toenemende kloof tussen verschillende groepen bewoners. Deze laatste vorm, ook wel groepspolarisatie genoemd, kan leiden tot diepere tweedelingen in de samenleving. Voorbeelden hiervan zijn gebaseerd op verschillen tussen arm en rijk, jong en oud, of tussen verschillende culturele en religieuze groepen, of komen voort uit botsende leefstijlen. Hurenkamp (2023) geeft aan dat polarisatie bestaande verschillen versterkt en het ‘wij-zij’-denken in de hand werkt. Op termijn vermindert hierdoor de onderlinge erkenning tussen bewoners en neemt het begrip voor andere perspectieven af (Hurenkamp, 2023).

Ten tweede kunnen we bij polarisatie een onderscheid maken tussen gewenste en ongewenste polarisatie. Van Wonderen (2020) omschrijft deze twee vormen van polarisatie op de volgende manier: ongewenste vormen ontstaan uit langdurige spanningen, bijvoorbeeld tussen buren, en leiden tot een afname van contact tussen bewoners of een toename van conflicten. Polarisatie wordt als wenselijk gezien als de botsingen en spanningen uiteindelijk leidt tot positieve veranderingen in de samenleving. Polarisatie kan dan juist helpend zijn om botsende standpunten duidelijk te maken.

De rol van samenlevingsopbouw

In de internationale definitie maakt sociaal werk zich hard voor een aantal kernwaarden: sociale rechtvaardigheid, mensenrechten, collectieve verantwoordelijkheid en respect voor diversiteit. Bij Movisie (2023) is een visiedocument samenlevingsopbouw uitgegeven waarin samenlevingsopbouw – als vorm van sociaal werk – gericht is op het versterken van gemeenschappen door het versterken van relaties tussen bewoners, individuen en groepen mensen bewust te maken van maatschappelijke posities en het stimuleren van dialoog. Opbouwwerkers, als professionals die zich bezighouden met samenlevingsopbouw, spelen hierin een cruciale rol door verbinding te leggen tussen bewoners onderling en tussen bewoners en de overheid. Dit benadrukt de betekenis van opbouwwerk, juist in het licht van de hierboven beschreven vormen van polarisatie.

“Bevolkingsgroepen in een hokje plaatsen of hoe sommigen over andere culturen spreken, dat is niet normaal in mijn ogen”

Horizontale polarisatie in de praktijk

Uit mijn praktijkgericht onderzoek blijkt dat polarisatie zich in wijken op diverse manieren manifesteert. Opbouwwerkers en jongerenwerkers signaleren een toenemend “wij-zij”-denken, waardoor verbinding tussen bewoners lastiger wordt. Professionals geven aan dat zij steeds vaker negatieve uitlatingen, vooroordelen en wantrouwen horen. Een bewoner vertelde bijvoorbeeld: “Bevolkingsgroepen in een hokje plaatsen of hoe sommigen over andere culturen spreken, dat is niet normaal in mijn ogen.” Daarnaast merken professionals dat polarisatie leidt tot sociale afstand en afname van sociaal vertrouwen. Opbouwwerkers merken dat bewoners steeds meer stigmatiserende taal gebruiken, dit leidt tot een gebrek aan nuance in gesprekken, zoals een respondent aangaf: “Dat is gewoon omdat men over het geloof heel weinig weet. Zeker als je veel foutieve uitleggen hoort op tv, kan ik me voorstellen dat het eng is”. Ook merken opbouwwerkers dat bewoners anderen of groepen op een zeer stereotyperende manier omschrijven, ook dit maakt het werk van opbouwwerkers uitdagender. Een respondent verwoordde dit treffend: “Het worden allemaal aparte groepjes, individuen zou je bijna zeggen, waardoor je als opbouwwerker heel erg moet gaan zoeken: waar zit die verbinding nog?”

“Opbouwwerkers kunnen verticale polarisatie niet negeren”

De rol van de opbouwwerker in verticale polarisatie

Hoewel mijn onderzoek zich voornamelijk richtte op horizontale polarisatie, werd ook duidelijk dat verticale polarisatie – de kloof tussen burgers en overheid – een belangrijke rol speelt. Een jongerenwerker gaf als voorbeeld hoe bewoners zich aanvankelijk tegen de komst van een jongerencentrum keerden. Uit gesprekken bleek echter dat de weerstand voortkwam uit jarenlange frustratie over onopgeloste wateroverlast in de buurt. De komst van het jongerencentrum werd een middel om bredere onvrede te uiten. Opbouwwerkers kunnen verticale polarisatie niet negeren. Zij fungeren als brug tussen bewoners en de gemeente en vertalen de zorgen van bewoners naar beleidsmakers. Dit vraagt om een kritische houding ten opzichte van overheidsbeleid en actieve betrokkenheid bij het agenderen van sociale kwesties. Opbouwwerkers moeten niet alleen verbindingen leggen tussen bewoners, maar ook structurele ongelijkheden en machtsdynamieken ter discussie stellen.

De betekenis van polarisatie voor opbouwwerkers

Opbouwwerkers ervaren polarisatie als een proces dat zich uit in vormen van uitsluiting, discriminatie, conflicten en vooroordelen. Hoewel de term ‘polarisatie’ soms als abstract wordt ervaren, merken opbouwwerkers dat tegenstellingen tussen groepen toenemen en dat mensen minder openstaan voor andere perspectieven. Dit roept de vraag op of polarisatie een term is die altijd recht doet aan praktijkvraagstukken.

Uit mijn onderzoek blijkt dat opbouwwerkers en jongerenwerkers behoefte hebben aan meer kennis over polarisatie, in- en uitsluitingsmechanismen en discriminatie. Deze kennis stelt hen in staat om gerichte strategieën te hanteren die polarisatie kunnen verminderen. Tegelijkertijd benadrukken professionals dat hun informele en laagdrempelige werkomgeving hen een unieke positie geeft om verbindingen te herstellen. Door aanwezig te zijn in de wijk, vertrouwen op te bouwen en de leefwereld van bewoners te begrijpen, kunnen zij helpen vooroordelen en conflicten te verminderen. Bovendien helpt het om vanuit de internationale definitie naar een vraagstuk te kijken. Welke vormen van discriminatie spelen hier een rol? Welke vormen van sociale rechtvaardigheid staan onder druk? Op basis van de kennis over gewenste en ongewenste polarisatie kan vervolgens beter worden ingeschat welke aanpak sociale verandering bevordert.

Dit onderzoek laat zien dat opbouwwerkers een rol voor zichzelf zien als een antwoord op polarisatie, maar dat zij hierin ook worstelen. Zij maken zich zorgen over de toenemende maatschappelijke tegenstellingen en de gevolgen hiervan voor buurten. Opbouwwerkers signaleren vooral polarisatie wanneer de verbinding tussen bewoners onder druk staat. Echter, polarisatie tegengaan vraagt om een bredere aanpak dan enkel het versterken van verbinding tussen bewoners. Het betekent ook kritisch kijken naar beleid en maatschappelijke structuren die tegenstellingen in stand houden of werken. Door zowel horizontale als verticale polarisatie te adresseren en in te zetten op kennis, dialoog en relatieopbouw, kunnen opbouwwerkers bijdragen aan een samenleving waarin solidariteit en sociale rechtvaardigheid worden versterkt.